بررسی متنشناختی نسخۀ منحصربهفردِ غررالأمثال و دررالأقوال، تألیف ابوالحسن علیبن زید بیهقی
Abstract
ازآنجاکه بسیاری از کتب علیبن زید بیهقی (م. 565ق)، مشهور به ابنفُنْدُق، از میان رفته یا مفقودند، توجه به آثار بهجاماندۀ او، بهعنوان مؤلفی عربی-فارسینویس، در شناخت تاریخ علمی و ادبی قرن 5 و 6 بایسته است. یکی از آثار او غررالامثال و دررالاقوال است که تألیفی انتقادی و متمایز در مثلپژوهی عربی است. این کتاب که فقط یک نسخۀ خطی از آن شناسایی شده است، با تیتربندیهای گوناگونِ واژهشناختی، سببشناختی، کاربردشناختی و حلالمثل، و فهرست امثال مولد، کتابی ساختارمند مینماید که در میان همگنانش از لونی دیگر است، خصوصاً که بیهقی در روشی بیسابقه، امثال را با عبارات ادبی ذیل «حلالمثل» تبیین میکند و نثر فنیاش را نمایش میدهد. اغلاط زبانی و سهوهای کاتب گمنام نسخه، نشان از کمدانشی و چهبسا فارسیزبان بودن او دارد و بنابر قراینی، شاید تاریخ کتابت آن به قرن 7 یا 8 برگردد. در این مقاله که به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانهای سامان یافته است، با نگاهی متنپژوهی، برخی نکات مبهم زندگی بیهقی مانند تلقیب او به ابنفندق، زادسال و مذهب او بررسی شده و، این فرضیه اثباتپذیر نموده است که غررالامثال بازخوانی توضیحی و انتقادی مجمعالامثال میدانی است. اما فهرست تفصیلی منابع او که در این مقاله بازیابی شدهاند، بیانگر ارجاعات گستردۀ بیهقی به مثلپژوهان متقدم و معاصر خود است، چنانکه نظرات و عباراتی از مثلنامههای مفقود را برای ما به ارمغان داده است. نیز نقل خاطراتی از نیا و پدر و بیان حکایات دیگر، مقطعی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی بیهق قرن ششم را ترسیم میکند.